تحلیلی بر نقش روحانیون شیعه در دوره دوم جنگ های ایران و روس

روس ها از اواخر حکومت صفوی در فکر الحاق منطقه قفقاز به قلمرو سرزمینی خود بودند و بر اساس معاهده گلستان، به بخشی از خواسته خود رسیدند. تلاش آنها برای رساندن مرزهای خود به رود ارس و کوشش جناحی از دربار ایران ـ که حول عباس میرزا جمع شده بودند ـ برای بازپس گیری مناطق ازدست رفته و به ثمر نرسیدن مذاکرات، زمینه ساز آغاز دوره دوم جنگ های ایران و روسیه شد. جناح عباس میرزا برای منفعل کردن گروه مخالف نبرد، درصدد برآمد از طریق روحانیون به اقدامات خود صبغه دینی ببخشد. روحانیون اصولی شیعه نیز که دفاع از کیان اسلام و سلطان شیعه در برابر «کفار» را وظیفه دینی خود می دانستند، پای در میدان نهادند که حاصل آن، اعلام جهاد در برابر روس ها و شرکت فعال در جبهه های نبرد بود. در آغاز جنگ، با غافلگیری روس ها و حاکم شدن روحیه جهادی، ایرانیان به طور موقت به پیروزی هایی دست یافتند؛ اما به مرور با صف آرایی مجدد روس ها و بروز اختلاف بین روحانیون و عباس میرزا و سستی فرماندهان ایرانی در کار نبرد، قشون ایران در جبهه های گوناگون متحمل شکست شد. با پیشروی بخشی از نیروهای روسی به سمت تبریز، برخی از نخبگان شهر به ریاست میرفتاح از روحانیون سرشناس شهر، که از حکومت قاجار ناراضی بودند، بدون هیچ مقاومتی تبریز را به روس ها تسلیم نمودند. در این مقاله، با بهره‏گیری از روش تحلیلی تاریخی، نقش روحانیون در آغاز نبرد با روسیه، حضور عملی ایشان در صحنه های نبرد، و کارکرد علما در تسلیم تبریز و نتایج حاصل از آن تبیین می گردد.